In het Waalbos staan op diverse plekken Vlierbomen. Een goede reden om eens stil te staan bij deze veelzijdige boom.
Uiterlijke kenmerken en groei
De vlier (Sambucus nigra) is een snelgroeiende struik die meestal tot circa 6 meter hoog wordt. In het voorjaar bloeit hij met grote schermen van witte, sterk geurende bloemen die veel insecten aantrekken. In het najaar verschijnen zwarte bessen, geliefd bij vogels en andere dieren. De takken groeien recht omhoog en zijn hol van binnen – een eigenschap die de Duitse naam “Holunder” verklaart.
Giftigheid en gebruik van bloemen en bessen
De zwarte vlierbessen zijn alleen na het koken veilig te eten, omdat ze in rauwe staat sambunigrine bevatten, een cyanideproducerende stof die giftig is en kan leiden tot maagklachten. De bloemen worden verwerkt tot siroop en thee, die traditioneel wordt ingezet ter ondersteuning van de weerstand en ter verlichting van verkoudheid, hoest en griep.
Mythologie en culturele betekenis
De vlier is diep geworteld in de mythologie en folklore van Europa. Hij werd gezien als een heilige struik met magische krachten, gewijd aan de godin Vrouwe Holle (Hlodyn) en de god Thor. De vlier was een symbool van vruchtbaarheid, leven én dood. Vrouwe Holle beschermde pasgeborenen en begeleidde gestorven kinderen naar de onderwereld. Deze magische betekenis leidde tot talrijke gebruiken: vlierhout werd bijvoorbeeld gebruikt voor lijkkisten, gesels voor Goede Vrijdag, en toverstokken zoals in de Harry Potter-serie. Ook werd vlierhout als onaangenaam of zelfs gevaarlijk beschouwd als het in bijvoorbeeld haardvuur terechtkwam.
Bescherming en magie in het dagelijks leven
De vlier werd door generaties gezien als een krachtig afweermiddel tegen hekserij, blikseminslag, ongedierte en zelfs ziektes zoals moederkorenvergiftiging. Daarom stond hij vaak bij boerderijen en huizen. In sommige regio’s mocht men de struik niet verminken of verbranden, omdat dit ongeluk zou brengen, bijvoorbeeld eierloze kippen. Verder hangen mensen soms op oudejaarsdag een gebogen vliertwijg in huis om brand te voorkomen, en kinderen die met vlierroedes werden geslagen, zouden niet meer groeien.
Medicinale en praktische toepassingen
Vlierbloesemthee heeft zweetafdrijvende, ontstekingsremmende en infectiewerende eigenschappen en wordt ingezet bij griep, koorts en keel- of buikpijn. Vlierbessen bevatten mineralen als calcium, ijzer en fosfor en vitamines A, B en C. Hoewel rauwe bessen giftig zijn, worden ze na koken veilig verwerkt in jam, wijn of sap. De smaakvolle siroop uit de bloemen verhoogt de weerstand en wordt als hoestdrank gebruikt. Vlierhout is droog en hard en wordt gebruikt voor het maken van kleine voorwerpen, fluitjes, en mondstukken voor midwinterhoorns.
Vlier in de natuur en tuin
Een vlierstraatje in de tuin, vooral vlakbij het huis, houdt muggen, vliegen en mollen op afstand dankzij de specifieke vliergeur. Kneuzingen van bladeren of het op het huis strijken van vlierthee versterkt dit effect.